یادداشت| نظام مسائل کشور و راهکارهای پیش‌رو

به گزارش گروه دانشگاه خبرگزاری آنا، رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار نخبگان جوان و استعدادهای برتر علمی در ۲۶ آبان ۱۴۰۰، نخبگان را نور چشمان ملت خواندند و با تأکید بر لزوم تمرکز جامعه علمی و نخبگان برای یافتن راه‌حل‌های علمی مشکلات مختلف افزودند «ظرفیت نخبگی جوانان ملت ایران، می‌تواند زمینه‌ساز پر کردن شکاف علمی کشور با علم جهانی، عبور از مرزهای جهانی علم، ایجاد تمدن نوین اسلامی و تحقق آینده درخشان کشور باشد.»

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای بر این موضوع تأکید کردند که جوان نخبه باید در قبال مسائل کشور احساس مسئولیت کنند. ایشان، «مسئله محوری» و حل مسائل کشور را از اهداف مهم جامعه علمی کشور خواندند و با برشمردن مواردی مانند مشکلات آب، محیط‌زیست، ترافیک، آسیب‌های اجتماعی، تخلیه روستاها، نظام پولی، مالی، مالیاتی، بانکی و مسائل نظام تولید، فرمودند «می‌توان برای همه مشکلات کشور راه‌حل علمی پیدا کرد.» بر این اساس نویسنده این یادداشت به مسائل کشور در لایه‌های مختلف، رویکرد صحیح در کشف و فهم مسائل کشور و راهکارهای پیشنهادی برای حل مسائل کشور اشاره خواهد کرد.

مسائل کشور در لایه‌های مختلف چیست؟

شناخت نظام مسائل کشور به معنای کشف منظومه مسائل و فهم رابطه میان آن‌ها و شناسایی گلوگاه‌های اصلی و نقاط مداخله هوشمند، یکی از ضروریات و اولویت‌های حکمرانی به‌ویژه در شرایط کنونی انقلاب اسلامی است.

به‌طورکلی نظام مسائل کشور را بر اساس مدل تحلیل لایه‌ای علت‌ها می‌توان در چهار لایه «لیتانی» (مشکلات ظاهری)، «ساختاری»، «جهان‌بینی» و «استعاره‌ای» طبقه‌بندی کرد. این نوع نگاه به مسائل کشور سبب می‌شود که کانون توجهمان را از لایه‌های بیرونی که غالباً جلب‌توجه بیشتری می‌کنند، برداشته و بتوانیم با ورود به لایه‌های عمیق‌تر ریشه چالش‌ها را یافته و با ارائه راه‌حل‌های ریشه‌ای، مشکلات موجود در لایه بیرونی را نیز مرتفع سازیم. در مدل تحلیل لایه‌ای مشکلات و مسائل سطحی در معرض پرسش و شالوده شکنی قرار می‌گیرند و نشان می‌دهند که ساختاربندی و صورت‌بندی مسائل، ما را به راه‌حل‌های جدیدی خواهند رساند.

در سطحی‌ترین لایه از نظام مسائل کشور با موضوعات عینی، قابل‌سنجش و ارزیابی مواجه هستیم که در شکل‌گیری ادراک جامعه از وضعیت کشور تأثیر زیادی دارد. مسائلی که در این سطح هستند شامل بیکاری، تورم، فقر، تبعیض و بی‌عدالتی، نوسانات قیمت دلار، رکود اقتصادی، مفاسد اقتصادی، نارضایتی‌های اقتصادی، وابستگی اقتصاد به نفت و سوء مدیریت است.

علت وجود مسائل در این سطح را باید در یک‌لایه پایین‌تر یعنی لایه دوم جستجو کرد. در لایه دوم شاهد عوامل ساختاری و علت‌های اجتماعی مسائل کشور هستیم. عواملی که به قوانین، نهادها، استانداردها و ساختارهای اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و غیره مربوط می‌شوند و اقدام برای تغییرشان، نیازمند جسارت و حلشان نیازمند تغییر ساختارها و نظامات اجتماعی کشور است.

مهم‌ترین مسائل این سطح ازنظر نویسنده این یادداشت عبارت‌اند از تعارض منافع، عدم شفافیت، نظام اداری ناکارآمد و بوروکراتیک، دولت بزرگ، تأمین مالی ارزی، تأمین مالی ریالی، تحریم، سیاست‌های حمایتی دولت، بی‌ثباتی سیاست‌ها، انحصارات صنفی، بنگاه‌داری حاکمیتی، عدم تکامل نهادهای صنفی، چرخش نسلی، نظام بانکی، نظام مالیاتی، نظام بودجه‌ریزی، ضعف در بانک‌های اطلاعاتی است.

با موشکافی مسائل موجود در لایه دوم جهت یافتن علل شکل‌گیری آن‌ها به لایه سوم یعنی سطح جهان‌بینی و گفتمان‌ها می‌رسیم. در این سطح مفاهیمی از جنس گفتمان‌ها، فرهنگ‌ها، ارزش‌ها و چارچوب‌بندی فکری که موجب شکل‌گیری مسائل در سطح جامعه شده را می‌یابیم.

در این سطح با موضوعاتی از قبیل نبود اراده عملی از سوی بعضی از مدیران برای حل مسئله و جسارت پایین و خلأ روحیه جنگندگی برای حل مسئله در کشور، خودکم‌بینی و ضعف در بلندپروازی در بین مردم و به‌ویژه جوانان، بلاتکلیفی در علوم انسانی اسلامی در جامعه علمی (مانند فقه اسلامی، اقتصاد اسلامی، نظام بازار اسلامی)، گفتمان‌های ضد حل مسئله در کشور (مانند ثروت آفرینی به‌عنوان ضد ارزش) و درنهایت وجود گفتمان توسعه دولت‌محور در سطح جامعه هستیم.

درنهایت اگر با نگاهی ژرف‌نگر از لایه‌های فوقانی عبور کرده باشیم و تمایل به یافتن سرمنشأ اصلی مسائل مذکور داشته باشیم، پاسخ را در لایه چهارم یعنی در سطح استعاره‌ها و اسطوره‌های شکل‌گرفته درگذر زمان و نهادینه‌شده در بطن جامعه خواهیم یافت که اغلب «ابعاد ناخودآگاه»، «الگوهای جمعی» و اغلب «احساسی و بنیادین» دارند و به شیوه‌ای عمیق در فرهنگ، نهادهای اجتماعی و الگوهای زندگی نهادینه شوند. ایجاد تغییر در این لایه بسیار دشوار و درعین‌حال بسیار راه گشا خواهد بود.

ریشه مسائل موجود در سطح مذکور را می‌توان در استعاره‌های بنیادین و الگوهای ذهنی که در بین ایرانیان که در طول سالیان متمادی شکل‌گرفته است مانند آنکه «غرب بهتر و همیشه از ما بالاتر است» (روحیه غرب‌ستیزی) و «ما ایرانیان نمی‌توانیم پیشرفت کنیم و همیشه عقب هستیم».

رویکرد صحیح در کشف و حل مسائل کشور چیست؟

به نظر می‌رسد، نظام مسائل کشور به‌مثابه یک ابر سیستم پیچیده (مانند یک ماهواره فضایی) است. درست است که یک ماهواره فضایی از چندین هزار قطعه تشکیل‌شده است که ساخت هرکدام از قطعات نیاز به متخصصان فنی دارد اما در کنار این متخصصان فنی، برای فهم مسائل کشور نیاز به یک «سر طراح» یا «معمار»، برای طراحی و معماری و درکِ یکپارچه کلان سیستم مسائل کشور است.

بدیهی است این سر طراح باید از یک تفکر راهبردی و کل‌نگر برخوردار باشد تا بتواند این کلان سیستم بزرگ و پیچیده را طراحی و معماری نماید.

طراحان، صحنه مسائل کشور را به‌مثابه یک ابر تصویر می‌بینند که از کنار هم قرار دادن صدها و حتی هزاران تصویر کوچک‌تر در کنار همدیگر با یک نظم منطقی به یک تصویر بزرگ‌تر تبدیل می‌شود و بر این باورند که حکمرانی کشور با حل مجموعه‌ای از مسائل در یک چارچوب نظام‌مند در یک گسترهٔ زمانی اصلاح پیدا می‌کند و با حل یک یا چند مسئله، اقتصاد کشور سامان پیدا نمی‌کند.

طراحان، در برخورد با مسائل کشور دچار اشتباهاتی چون خطی نگریستن به مسائل، عدم دقت به ارتباطات علی و معلولی، عدم بررسی لایه‌های عمیق مسائل، نگاه تک‌بعدی و کوتاه‌مدت به مسائل و گرد گویی و کلی‌گویی نخواهند شد؛ بلکه در مواجهه با نظام مسائل کشور، نگاهی چندبعدی، بین‌رشته‌ای، ابتکاری، کاربردی و نظام‌مند، بلندمدت و آینده نگرانه، لایه‌ای و عمیق خواهند داشت.

به‌طورکلی نظام حکمرانی کشور برای مواجهه درست با نظام مسائل کشور به حضور نخبگان راهبردی (به بیانی دیگر معماران سیستم) در جهت معماری و طراحی کلان سیستم/ابر تصویر از «نظام مسائل کشور» در کنار نخبگان فنیِ متخصص در ریز سیستم‌ها (موضوعات مختلف کشور مانند اقتصادی، اجتماعی و...) برای حل «مسائل کشور» نیاز دارد.

راهکارهای حل مسائل کشور در لایه‌های مختلف چیست؟

با تفاسیر فوق برای حل چالش‌های موجود در کشور باید نگه لایه‌ای داشت و دست به اقدامات اصلاحی زد تا به‌مرورزمان شاهد حل مسائل کشور باشیم. به این منظور لازم است که یک منظومه منسجم و یک چهارچوب مفهومی ایجاد شود که بتواند تمام مشکلات را در کنار هم و به‌صورت درهم‌تنیده فهم کرده و گلوگاه‌های کشور و نقاط اثر و مسائل پیشران کشور را شناسایی کرد. با شناسایی نقاط اثر، می‌توان مسائل اولویت‌دار کشور را حل نمود.

به نظر می‌رسد در لایه لیتانی و ظاهری ۶ مسئله گلوگاهی و بحران‌زا در سطح کشور عبارت‌اند از آب، برق، مسکن، واکسن، کالاهای اساسی و دارو که حل آن‌ها تأثیر زیادی در بهبود ادراک عمومی جامعه از نظام مسائل کشور خواهد داشت.

راهکارهای ارائه‌شده در لایه دوم شامل راهکارهای ساختاری است. راهکارهای پیشنهادی در چهار سطح راهکارهای فوری، کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت است. راهکارهای فوری در این لایه شامل خروج مداخله دولت از بازارها، حذف یا شفاف کردن هزینه‌های بودجه‌ای، اصلاح یارانه‌ها، افزایش درآمدهای مالیاتی.

راهکارهای کوتاه‌مدت در لایه نظامات شامل اصلاح صندوق‌های بازنشستگی کشوری و لشکری، اصلاح قانون بانک مرکزی، اصلاح قانون بانکداری، اصلاح قانون تجارت و ورشکستگی، اصلاح قانون صندوق توسعه ملی، استفاده از ظرفیت قانونی صندوق توسعه ملی است.

راهکارهای میان‌مدت ساختارهای برای حل مسائل اولویت‌دار کشور شامل اصلاح قانون برنامه‌وبودجه و محاسبات عمومی، تأسیس بانک توسعه، اصلاح قانون تأمین اجتماعی، اصلاح نظام مالیاتی، ایجاد رگلاتور تأمین اجتماعی و بیمه، اصلاح قانون مدیریت دارایی و بدهی دولت، اصلاح ساختار مجوزها، توسعه سیاست همسایگی، خروج دولت از مالکیت و مدیریت بنگاه‌ها، فرآوری نفت، عمران شهری گسترده، پیمان پولی دوجانبه، تجارت پایاپای کالا و خدمات، تجارت خصوصی نفت و فرآورده‌ها، اصلاح نظام مالیه نفت و گاز و یارانه‌های انرژی و اصلاح قانون تجارت و برقراری ورشکستگی است

راهکارهای بلندمدت در لایه نظام‌های اجتماعی شامل توسعه ریلی و ترانزیت کشور، توسعه نهادهای برای سکان‌داری پیشرفت در کشور و حل مسائل ساختاری عمیقی مانند بروکراسی اداری است.

راهکارهای ارائه‌شده در لایه گفتمانی و جهان‌بینی عبارت‌اند از تقویت همبستگی ملی برای حل مسائل کشور، تحول مدل توسعه کشور و طراحی الگویی برای پیشرفت ایران اسلامی، تربیت شخصیت حل مسئله در بین ایرانیان و عموم مردم، شوق‌انگیزی در بین مردم و جامعه برای ساخت ایران آینده و توجه به سنت‌های الهی مانند «وَمَنْ یتَّقِ اللَّهَ یجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا وَیرْزُقْهُ مِنْ حَیثُ لَا یحْتَسِبُ» و «إِنَّ مَعِی رَبِّی سَیَهْدِینِ» است

درنهایت برای حل ریشه‌ای مسائل کشور در لایه چهارم باید به دنبال خلق استعاره‌های تحولی مانند «جهاد برای پیشرفت و حل مسئله» و ترویج استعاره‌های مانند «شهید سلیمانی به‌عنوان مرد میدان حل مسئله» دانست.

*علیرضا نصر اصفهانی، مدیر گروه حکمرانی پژوهشکده چشم‌انداز و آینده‌پژوهی

انتهای پیام/۴۱۶۷/